#आदिमाया
#लेखक -#अशोक_राणा
#मातृदेवता
आजही जिथे स्त्रीयांववर अमानुषता करणारा समाज अस्तित्वात आहे.तो मातृसत्ताक संस्कृतीची मूळे पूर्ण विसरला आहे. तो समाज सिंधू संस्कृतीतील मातृदेवतांचे उगम वाचायला,जाणून घ्यायला उत्सुक कसा असणार?
पण ही सरसकटीकरण करणारी वाक्यं न मानता ज्यांना संस्कृती, संस्कृतीची रूपांतरणे जाणून घ्यायची इच्छा आहे त्यांनी हे पुस्तक एकदा तरी नक्की वाचावे.
पुस्तकात आर्येतर पूर्व काळातील मातृगणांची ओळख करून देली आहे. आर्यनंतरच्या काळात सिंधू व इतर मातृगण सत्तेतील देवतांचे रूपांतर कसे झाले?हे यात अनेक ठिकाणी सांगितले आहे.
काही मातृदेवतांना हीन दर्जा देण्यात आला,उदाहरण पूतना, होलिका, दिती, निऋती, अमावस्या, दनू,माया,कद्रू इ. तर काही ज्या समाजमनात खोल छाप सोडून होत्या, त्यांच्या मनातून दूर होत नव्हत्या अशा मातृदेवतांचे मुळ रूप बदलून त्यांना वैदिक, बौद्ध देवतांत समाविष्ट केले जसे लक्ष्मी, सरस्वती,साती आसरा, सटवी, जीवती-हारिती, आदिती!
या पुस्तकात असंख्य गोष्टी/कथा या मातृदेवतांविषयी सांगितल्या आहेत.
ज्या समजून घ्यायला खूप काळ लागू शकतो.
तरीही पुस्तक वाचताना अनेक नवीन शिल्पे, मूर्ती यांची रोचक माहिती मिळाली. अशा शिल्पांचा केवळ उल्लेख इथे दिला आहे.
ज्या मूळच्या सिंधू संस्कृतीतील ,बौद्ध,यक्ष संस्कृतीतील आहेत,हे मत पुस्तकात आहे.
1. शाल भंजिका - बुद्धमाता मायादेवी
शालभंजिका शिल्पांमध्ये एक स्त्री वृक्षाची फांदी पकडलेली दाखवली जाते, जी बौद्ध कलेत मायादेवीला बुद्धाच्या जन्माच्या वेळी साल वृक्षाची फांदी पकडलेली दर्शवते; ही शिल्पे प्रजननशीलता आणि निसर्गाचे प्रतीक आहेत, ज्यात त्रिभंग मुद्रेत फळांनी भरलेल्या वृक्षासह स्त्री दाखवली जाते. भारतीय कलेत ही थीम प्राचीन काळापासून आढळते, जसे सांची आणि भरहूत येथील स्तूपांवर. गंधार आणि मथुरा शैलीतील शिल्पांमध्ये मायादेवीच्या जन्मदृश्याची निगडित असते, ज्यात ती उभी राहून साल वृक्षांची फांदी पकडलेली दिसते
2. सिंधूसंस्कृतीतील सापडलेल्या मातृदेवता शाकंभरी?
ही हरप्पा (Harappa) येथे सापडलेली एक अत्यंत महत्त्वाची सिंधू-सभ्यतेची मुद्रा (Seal) आहे, जी मातृदेवतेचे सर्वात प्राचीन पुरावे मानली जाते.
ही मुद्रा इसवी सनपूर्व २६००–१९०० च्या काळातील असून, तिच्यावर उलट्या (उलट्या पायांनी) बसलेली एक स्त्री-आकृती आहे, जिच्या योनीतून एक रोपटे (वनस्पती) उगवताना दिसते – ही पृथ्वीमाता किंवा प्रजनन-देवतेचे स्पष्ट प्रतीक आहे.
शाकंभरी ही नंतरची देवता असली तरी तिचे मूळ सिंधूतील मातृदेवतांशी जोडले जाते, ज्यात लज्जा गौरी सारख्या नग्न बसलेल्या मूर्त्या शाकंभरीच्या रूपाशी संबंधित आहेत. वडनगर येथील प्राचीन शिल्पे लज्जा गौरी/शाकंभरी दाखवतात, ज्यात मानवी रूपात फुलांच्या डोक्याची देवी दिसते
3. यक्षी
यक्षी शिल्पे भारतीय कलेत निसर्ग आत्म्याचे रूप दाखवतात, ज्यात पूर्ण विकसित स्त्री आकृती असते, जसे दीदारगंज यक्षी ही मौर्य काळातील चमकदार दगडी मूर्ती. अमरावती स्तूपातील यक्षी शिल्पे दुसऱ्या शतकातील असून, त्या वृक्षाशी जोडलेल्या दाखवल्या जातात. मथुरा आणि गांधार कलेत यक्षी सहायक आकृत्या म्हणून आढळतात, ज्यात अलंकृत वस्त्रे आणि दागिने असतात. केरळातील यक्षी मूर्त्या लोककलेत भयानक किंवा मोहक रूपात दिसतात, जसे पद्मनाभस्वामी मंदिरातील
4. गजलक्ष्मी - / मायादेवी
गजलक्ष्मी शिल्पांमध्ये लक्ष्मीला कमळावर बसलेली आणि दोन हत्तींनी अभिषेक करताना दाखवले जाते, जी संपत्ती आणि प्रजननशीलतेचे प्रतीक आहे; ही थीम प्राचीन भारतीय मंदिरे आणि गुहांमध्ये आढळते, जसे वाराह गुहा किंवा कश्मीरमधील ६व्या शतकातील मूर्त्या. बौद्ध कलेत ही मायादेवीशी जोडली जाते, ज्यात जन्मदृश्यात कमळ आणि हत्तींचा समावेश असतो. सातवाहन आणि शुंग काळातील शिल्पे २रे शतक बीसीई ते १ले शतक सीई पर्यंतच्या आहेत. कांस्य आणि दगडी मूर्त्या हिंदू आणि बौद्ध दोन्ही परंपरांमध्ये लोकप्रिय आहेत
5. तेरमधील - २५०० वर्ष २५०० वर्षांपू्वीची पौंपई मूर्ती
पॉम्पेई लक्ष्मी ही इसवी सन ७९ मधील व्हेसुव्हियस ज्वालामुखीचा उद्रेकात पुरलेल्या इटलीतील पॉम्पेई शहरात सापडलेली हत्तीदान्ताची (ivory) सुंदर भारतीय शैलीची मूर्ती आहे.
ही मूर्ती इसवी सनाच्या पहिल्या शतकात भारतातून (बहुधा मथुरा किंवा दक्षिण भारत) रोमन साम्राज्यात व्यापारी मार्गाने गेली होती, जे भारत-रोम व्यापाराचे ठोस पुरावे आहे.
6. सिंधूसंस्कृतीतील साती आसरा
मोहनजो-दारो येथे सापडलेली सिंधू संस्कृतीची प्रसिद्ध मुद्रा आहे. तिच्यावर दाखवलेल्या सात मानवी आकृत्या (खालच्या बाजूला) काही विद्वानांच्या मते सप्तमातृका किंवा साती आसरा (सात जलदेवता किंवा मातृदेवता) यांचे प्राचीन रूप असू शकते, ज्यांचे मूळ सिंधू संस्कृतीत असल्याचे मानले जाते.
7. निऋती
निरृति देवीची शिल्पे दक्षिण-पश्चिम दिशेची रक्षक म्हणून दाखवली जातात, ज्यात भयानक रूप, चार हात, खड्ग आणि साप असतात; राजस्थान किंवा उत्तर प्रदेशातील ९००-१००० सीई च्या वाळू दगडी मूर्त्या प्रसिद्ध आहेत. ती मृत्यू आणि क्षयाची देवी असून, उंच केस आणि सापांनी गुंफलेली दिसते. मंदिरांच्या आयकॉनोग्राफीत लोकपाल म्हणून समाविष्ट, ज्यात काळे रूप आणि सोनेरी केस असतात. दक्षिण भारतीय मंदिरांत निरृतिची शिल्पे राजरानी मंदिरासारख्या ठिकाणी आढळतात
9. भूमाता की शाकंभरी सिंधू संस्कृतीतील - भूमाता एकच ? जरीमरी
भूमाता किंवा शाकंभरीची सिंधू संस्कृतीतील शिल्पे मातृदेवतांच्या टेराकोटा मूर्त्यांशी जोडली जातात, ज्यात लज्जा गौरी सारख्या नग्न बसलेल्या आकृत्या प्रजनन आणि पृथ्वी देवी दाखवतात; भूमाता आणि शाकंभरी एकच असू शकतात, ज्यात भाज्या आणि फळांची देवी रूप. जरीमारी ही लोकदेवता रोगनिवारक असून, तिची शिल्पे महाराष्ट्रातील लोककलेत साधी दगडी किंवा टेराकोटा असतात. वडनगर येथील प्राचीन शिल्पे शाकंभरीला मानवी रूपात दाखवतात, सिंधूतील मेहरगढ मूर्त्यांशी समान
10. सटवाई / जिविती । हारिती
सटवाई किंवा जिविती ही लोकदेवता असून, तिची शिल्पे महाराष्ट्रातील ग्रामीण भागात साधी दगडी किंवा टेराकोटा असतात, जी मुलांच्या रक्षणकर्ती दाखवतात. हारिती ही बौद्ध देवता असून, तिची शिल्पे गांधार कलेत धूसर शिस्ट दगडात असतात, ज्यात ती मुलांसह बसलेली किंवा पांचिकासह दिसते; २रे-३रे शतकातील मूर्त्या संपत्ती आणि प्रजनन दाखवतात. हारितीची रूपांतरण कथा शिल्पांत दानवी ते देवी रूपात दिसते, जसे लॉस एंजेलिस म्युझियममधील. भारतीय आणि पाकिस्तानी गांधार शिल्पांत हारिती मुलांसह उभी असते
11. गार्डन्स ऑफ अॅडोनीस- नवरात्री
गार्डन्स ऑफ अॅडोनीस हे प्राचीन ग्रीक विधी असून, त्यातील कलश आणि बीज रोपणाशी संबंधित कलाकृती टेराकोटा भांडी आणि मूर्त्या आहेत, ज्या प्रजनन रीतिशी जोडल्या जातात. नवरात्रीशी समानता असून, घाटस्थापना कलशातील बीज रोपणाशी, परंतु शिल्पे दुर्गा किंवा देवी मूर्त्यांमध्ये दिसतात, जसे १० डोके आणि १० हात असलेली दुर्गा शिल्पे. प्राचीन भारतीय कलाकृतींमध्ये फलदायी देवी मूर्त्या नवरात्रीशी जोडल्या जातात. ग्रीक कलाकृतींमध्ये अॅडोनीसच्या मूर्त्या आणि बागा दाखवल्या जातात, ज्या मृत्यू आणि पुनरुत्थानाचे प्रतीक.
12.काली आणि छिन्नमाता -छिन्नमस्ता देवीच्या शिल्पांमध्ये ती स्वतःचे शीर कापलेली, रक्ताच्या तीन धारा वाहत असलेली आणि काम-रती जोडप्यावर उभी असलेली दाखवली जाते; ही शिल्पे मुख्यतः तांत्रिक कलेत आढळतात, जसे १९व्या शतकातील राजस्थानी शैलीत किंवा मंदिरांच्या मूर्त्यांमध्येदिसते.
