#लोकमान्य
#होमरूल -स्वराज्य संघ
१८८८ ला स्थानिक परिषदेतून टिळक कॉंग्रेसमध्ये आले.कर्झनच्या अन्यायकारी बंगालच्या फाळणीच्या कारस्थानानंतर कॉंग्रेसमध्ये जहाल मतवाद्यांची फळी त्यांनी प्रस्थापित केली.परंतू जहाल -मवाळ वादात जहाल मतवाद्यांना पक्षातून निलंबित करण्यात आले,कॉंग्रेस फुटली.पुढे टिळकांना पुन्हा कॉंग्रेसमध्ये प्रवेश मिळावा यासाठी ॲनी बेझंट यांनी प्रयत्न केले.त्यांनी दुभंगलेल्या कॉंग्रेसला जोडण्याचे नेहमी प्रयत्न सुरू ठेवले.
ॲनी बेझेंट या थिऑसफी(थियोसोफिया म्हणजे दैवी ज्ञान, म्हणजेच जाणीवेची अशी अवस्था ज्यामध्ये ऋषी किंवा गूढवादी त्याच्या मनाच्या पलीकडे जातो आणि सत्याची थेट, अव्यवस्थित, धारणा प्राप्त करतो. हा थियोसोफीचा प्राथमिक अर्थ आहे.) प्रसारासाठी भारतात आल्या होत्या.त्यांनी १८९८ ला बनारस (आता वाराणसी) येथे सेंट्रल हिंदू स्कूल आणि कॉलेजची स्थापना केली . काही वर्षांनंतर तिने सेंट्रल हिंदू स्कूल फॉर गर्ल्स सुरू केली .त्या कॉंग्रेसच्या अधिवेशनाच्या पहिल्या महिला अध्यक्ष (१९१७) म्हणूनही ओळखला जातात.
ब्रिटिश अंमलाखालील आयरिश देशात होमरूल चळवळ यशस्वी होती.त्या पार्श्वभूमीवर भारतात अशी चळवळ सुरू होण्यासाठी टिळक आणि अॅनी बेझंट यांचे योगदान आहे.टिळकांनी मंडालेच्या सुटकेनंतर १९१६ ला बेळगाव येथे होमरूल चळवळ उर्फ स्वराज्य संघ यांची अनुयायांच्या मदतीने स्थापना केली.तसेच बेझंट यांनाही मद्रास येथे दादाभाई नौरोजी यांच्या अध्यक्षतेखाली होमरूल लीगची ची स्थापना केली.
या दोन्ही चळवळी स्वतंत्रपणे परंतु भारताच्या स्वतंत्रपणाच्या हक्कासाठी लढत होत्या.
टिळकांचा पुन्हा कॉंग्रेसमध्ये प्रवेश बेळगाव येथे झाला.पुढे लखनौ सभेत याच होमरूल चळवळ प्रमाणे स्वराज्याची मागणी मंजूर करण्यात आली.
त्याकाळातील या स्वराज्याच्या मागणीमुळे टिळकांवर राजद्रोह खटला दाखल केला पण तो नंतर रद्द करण्यात आला.अॅनी बेझंट यांनाही मुंबई येथे डिफेन्स ॲक्ट नुसार येण्याची बंदी घातली तर नंतरमद्रास येथे आल्यावर अटक करण्यात आली.पण लोकप्रियतेमुळे त्यांची लवकर सुटका झाली.
दरम्यान महायुद्धाच्या पार्श्वभूमीवर भारताला युद्धोत्तर स्वतंत्र हक्क मिळवून देण्यासाठी प्रयत्न केला पाहिजे याची जाणीव दोन्ही होमरूलच्या गटांना आलीच होती.
१९१८ ला स्वतंत्रपणे इंग्लंडमध्ये विविध प्रकारच्या मागणीसाठी हे दोन्ही होमरूल गट गेले.परंतू टिळकांच्या राष्ट्रहिताच्या गोष्टींना डावलून बेझंट यांचे विधायक ब्रिटिश पार्लिंमेंटमध्ये पुढे गेले.टिळकांनी खुप समजावूनही बेझंट यांनी एकत्र विधायक सादर करण्याचे मान्य केले नाही.
यामुळे दुरावा निर्माण झाला.याचा समाचार टिळकांनी केसरीतून घेतलाच होता.
होम रूल चळवळ (Home Rule Movement, १९१६–१९१८)
भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील एक महत्त्वाची राजकीय चळवळ, जी लोकमान्य टिळक आणि अॅनी बेझंट यांनी स्वराज्याची मागणी करण्यासाठी सुरू केली.
---
१. पार्श्वभूमी आणि उद्देश:
- कारण:ब्रिटिश सरकारच्या अधिकाराविरुद्ध निष्क्रियतेमुळे (उदा., १९०९ च्या मॉर्ले-मिंटो सुधारणांचा अपयश) नव्या चळवळीची गरज निर्माण झाली.
- उद्देश:
- "होम रूल" (Self-Government)मिळवणे, म्हणजे ब्रिटिश साम्राज्यातील डोमिनियन स्टेट (कॅनडा/ऑस्ट्रेलियासारखे).
-कायदेशीर मार्गाने जनजागृती करून ब्रिटिशांवर दबाव निर्माण करणे.
---२. प्रमुख नेते आणि संस्था:
अ) लोकमान्य टिळकांची होम रूल लीग (एप्रिल १९१६, पुणे)
- क्षेत्र:महाराष्ट्र, कर्नाटक, मध्य प्रांत.
- घोषणा:"स्वराज्य हा माझा जन्मसिद्ध हक्क आहे!"*
- पद्धती:जनसभा, वृत्तपत्रे (केसरी), सार्वजनिक प्रबोधन.
- अॅनी बेझंटची होम रूल लीग (सप्टेंबर १९१६, मद्रास
- क्षेत्र:बंगाल, युनायटेड प्रॉव्हिन्सेस, दक्षिण भारत.
- पद्धती:व्याख्याने, पुस्तिका (इंग्रजीमध्ये), युवकांना संघटित करणे.
-३. चळवळीची वैशिष्ट्ये:
1. कायदेशीर आणि शांततापूर्ण मागणी (क्रांतिकारक चळवळीपेक्षा वेगळी).
2. महिला आणि युवकांचा सक्रिय सहभाग(उदा., सरोजिनी नायडू, जवाहरलाल नेहरू युवावस्थेत सामील झाले).
3. ब्रिटिशांवर दबाव पहिल्या महायुद्धात (१९१४–१८) ब्रिटनच्या अडचणीचा फायदा घेऊन स्वराज्याची मागणी.
४. ब्रिटिश प्रतिक्रिया आणि दडपशाही:
- टिळकांवर बंदी: १९१६ मध्ये त्यांच्या भाषणांवर बंदी आणि राजद्रोहाचा खटला (पण शिक्षा झाली नाही).
- अॅनी बेझंटला अटक: जून १९१७ मध्ये त्यांना नजरकैदेत ठेवले, पण लोकप्रियतेमुळे सोडवण्यात आले.
५. यश आणि परिणाम:
1. १९१९ च्या मॉन्टेग्यू-चेम्सफर्ड सुधारणा:होम रूल चळवळीमुळे ब्रिटिशांना भारताला मर्यादित स्वायत्तता देण्यास भाग पाडले.
2. गांधीयुगाचा पाया:ही चळवळ महात्मा गांधींच्या असहकार आणि सविनय कायदेभंग चळवळीला (१९२०) प्रेरणा दिली.
3. जनतेत राजकीय जागृती:स्वराज्याची कल्पना सर्वसामान्यांपर्यंत पोहोचली.
६. मर्यादा:
- काँग्रेसचे पूर्ण समर्थन नव्हते(उदा., मध्यमवर्गीय नेते गोपाळ कृष्ण गोखले यांना टिळकांच्या आक्रमक पद्धतीवर आक्षेप होता).
- १९१८ नंतर ओहोटी: गांधींच्या नेतृत्वाखाली असहकार चळवळीने होम रूलचे स्थान घेतले.
---
संदर्भ आणि पुष्टी:
- "India’s Struggle for Independence" – बिपन चंद्र (होम रूल चळवळीवर विस्तृत विवेचन).
- "लोकमान्य टिळक" – डी.डी. कीर(टिळकांच्या भूमिकेचे विश्लेषण).
- केसरी (१९१६–१८) चे अंक – टिळकांचे लेख आणि भाषणे.
होम रूल चळवळ ही भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्यातील एक पूल होती, ज्याने उग्रवाद आणि अहिंसा यांना जोडले. टिळक-बेझंट यांच्या या प्रयत्नांमुळेच १९२० पर्यंत "पूर्ण स्वराज्य"ची मागणी पुढे आली.
-संदर्भ
-लोकमान्य एकमेव (लोकसत्ता प्रकाशित १९२०)
-अड्यार टीएस
-त्रिमूर्ती केसरी
-ए आय माहिती स्त्रोत
-फोटो-लोकमान्य आर्चिव्ह
